ظهر و بطن قرآن

تاریخ ظاهر و باطن آیات قرآن و دیدگاه های گوناگون در این زمینه مورد بررسی و نقد قرار گرفته است. باور به بطون و ژرفای معنای چند لایه قرآن از حقایق برگرفته از خود قرآن و معارف اهل بیت(ع) است که در شمار مبادی فهم قرآن قرار دارد و در گذر تاریخ تفسیر، رویکردهای گوناگونی را برتافته است. نویسنده در آغاز از رویکردهای سه گانه، ظاهرگرایی از نوع سنّتی و مدرن، بطون گرایی و اخباری گری در تاریخ تفسیر قرآن یاد می کند و سپس خاستگاه و بستر تاریخی مفهوم ظهر و بطن و نگرش قرآن و روایات به این مسأله را مطرح می کند و بدین نتیجه می رسد که در قرآن به صورت غیرمستقیم و در روایات به گونه صریح به این حقیقت قرآنی اشاره شده است. سپس نویسنده به تفسیر بطون در عصر نزول پرداخته و بساطت تفسیر در دوره های اول را بررسی کرده و نمونه هایی از تفسیر بطون در عصر پیامبر و صحابه را ذکر کرده و آغاز گسترش تفسیر بطون را در نیمه نخست قرن دوم و عصر پیدایی مکاتب تفسیری باطنی دانسته است. پیش فرض های باور به بطون قرآن، جامعیت قرآن، جاودانگی معارف قرآن، حکمت گویش بطونی قرآن، تعیین شاخص مرزبندی ظاهر و باطن از نگاه متن گرایان و معنی گرایان و تعدد یا وحدت مراد در کلام الهی با ارائه نمونه هایی برای هر یک به تفصیل مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. در پایان نیز، شرایط راه یابی به فهم بطون قرآن که عبارتند از: تکامل خرد و دانش بشری، تزکیه باطن و تدبر موضوعی در آیات، آمده است.